Η ψυχοδυναμική θεώρηση των ασθενειών αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους άξονες κατανόησης της σχέσης ψυχής και σώματος. Από τις πρώτες παρατηρήσεις του Freud για τη μετατροπή των ψυχικών συγκρούσεων σε σωματικά συμπτώματα, μέχρι τη μετέπειτα εργασία του Franz Alexander στη λεγόμενη «ψυχοσωματική ιατρική», η έμφαση δίνεται στην ιδέα ότι το σώμα μπορεί να λειτουργήσει ως σκηνή όπου εκδραματίζονται ασυνείδητες συγκρούσεις.
Στη γαλλική σχολή της ψυχοσωματικής αναδείχθηκε η έννοια της «ψυχικής οπισθοχώρησης»: τα συναισθήματα επιστρέφουν σε ένα προλεκτικό στάδιο, όπου αδυνατούν να εκφραστούν με λόγια. Η έννοια αυτή αναφέρεται στην αδυναμία του υποκειμένου να τα μεταβολίσει ψυχικά και να τα μετατρέψει σε νοητικές αναπαραστάσεις, ικανές να αναγνωριστούν, να περάσουν στη σκέψη και να εκφραστούν. Όταν αυτή η διεργασία αποτύχει, τα συναισθήματα συχνά εκφορτίζονται στο σώμα, παράγοντας συμπτώματα. Έτσι, η ασθένεια δεν νοείται απλώς ως βιολογικό γεγονός, αλλά ως συμβολικό μήνυμα που φέρει τη σφραγίδα του ασυνειδήτου.
Κάθε ασθένεια δεν εκδηλώνεται τυχαία σε ένα συγκεκριμένο όργανο· το σημείο όπου θα εμφανιστεί το σύμπτωμα φέρει πάντοτε ένα ιδιαίτερο νόημα. Το σώμα δεν λειτουργεί ως ουδέτερος καμβάς, αλλά ως χάρτης που αντανακλά την ιστορία και τις εσωτερικές συγκρούσεις του ατόμου. Έτσι, το όργανο που νοσεί συχνά σχετίζεται με τις ψυχικές λειτουργίες που του έχουν αποδοθεί με τρόπο συμβολικό.
Στο συμβολικό επίπεδο ας χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα τον καρκίνο του μαστού. Στην ψυχοδυναμική του διάσταση μπορεί να αναγνωστεί ως μήνυμα με έντονο συναισθηματικό φορτίο. Ο μαστός, σύμβολο μητρότητας, θηλυκότητας και προσφοράς, εκπροσωπεί όχι μόνο τη βιολογική θρέψη, αλλά τη συναισθηματική διαθεσιμότητα και τη στοργή που παρέχεται χωρίς όρια.
Σε ορισμένες αφηγήσεις ζωής, η νόσος εμφανίζεται σε γυναίκες που έχουν μάθει να είναι εκεί για όλους, εκτός από τον εαυτό τους. Γυναίκες που καταπνίγουν τις ανάγκες τους για να καλύψουν τις ανάγκες των άλλων, επειδή αισθάνονται ότι η αγάπη πρέπει να κερδίζεται μέσα από τη διαρκή προσφορά και ίσως, την αυτοθυσία.
Πέρα από την ίδια την εμπειρία της ασθένειας, συχνά έρχεται στο φως μια ιστορία βαθιάς συναισθηματικής αποστέρησης: μια αίσθηση ελλείμματος στο να έχουν υπάρξει οι ίδιες φροντισμένες, αποδεκτές, σημαντικές. Η απόρριψη –είτε ρητή είτε υπόγεια– από σημαντικά πρόσωπα, όπως η μητέρα ή ο σύντροφος, μπορεί να εγγραφεί μέσα τους ως μια αμφιβολία στο δικαίωμα να ζητούν και να λαμβάνουν αγάπη χωρίς ενοχή.
Στο πλαίσιο αυτής της συμβολικής ανάγνωσης, ο μαστός γίνεται κραυγή για το εσωτερικό βίωμα, το άρρητο, το βαθιά κρυμμένο: την ακόρεστη δίψα να αγαπηθούν χωρίς όρους, να λαμβάνουν φροντίδα χωρίς να θυσιάζουν την αυθεντικότητά τους, να υπάρχουν χωρίς να αποδεικνύουν την αξία τους με τον αδιάκοπο αγώνα να υπερβαίνουν τον εαυτό τους.
Ο καρκίνος του μαστού, μέσα σε αυτή την ανάγνωση, δεν περιορίζεται στη βιολογική του διάσταση, αλλά συνιστά τη σωματική αποτύπωση μιας εσωτερικής ρήξης ανάμεσα στο «δίνω» και στο «είμαι».
Η ψυχοδυναμική προσέγγιση δεν αρνείται τη βιολογική διάσταση της νόσου. Αντιθέτως, προτείνει ένα συμπληρωματικό πλαίσιο κατανόησης, όπου η σωματική έκφραση θεωρείται άρρηκτα δεμένη με την ψυχική οικονομία του ατόμου. Η ασθένεια μπορεί να λειτουργήσει ως δείκτης μιας εσωτερικής ρήξης, μιας αδυναμίας σύνδεσης με τα συναισθήματα ή μιας υπερβολικής απαίτησης του υπερεγώ.
Σήμερα, η ψυχοδυναμική θεώρηση των ασθενειών παραμένει επίκαιρη, όχι μόνο για την ερμηνεία της ψυχοσωματικής παθολογίας, αλλά και για την ανάπτυξη θεραπευτικών προσεγγίσεων που εντάσσουν το βιολογικό, το ψυχικό και το συμβολικό σε μια ολιστική προοπτική φροντίδας και θεραπείας.
Στο βιβλίο μου «Το Σώμα ως Καθρέφτης της Ψυχής» (Προεπισκόπηση βιβλίου εδώ) παρουσιάζεται διεξοδικά το πώς οι ασθένειες μπορούν να ιδωθούν όχι μόνο ως βιολογικά γεγονότα αλλά και ως μηνύματα του εσωτερικού μας κόσμου, προσκαλώντας μας σε βαθύτερη κατανόηση και θεραπευτική μεταμόρφωση.
Γιάννα Χουρδάκη
Ψυχολόγος- Παιδοψυχολόγος, Πλατεία Ελευθερίας 45
Τηλ: 6947940293
Ακολουθήστε το Entospolis στο Facebook
